Белорусский журнал международного права и международных отношений 2003 — № 1
международные отношения
САВЕЦКА-ПОЛЬСКАЯ МЯЖА ЯК ФАКТАР САЦЫЯЛЬНА-ЭКАНАМIЧНАГА I ПАЛIТЫЧНАГА РАЗВIЦЦЯ БЕЛАРУСКIХ ЗЕМЛЯЎ У 1921-1939 гг.
Цынкевiч Валерый Мiхайлавiч — аспiрант кафедры мiжнародных адносiн факультэта мiжнародных адносiн Беларускага дзяржаўнага унiверсiтэта
Савецка-польская мяжа, у прыватнасцi на яе беларускiм адрэзку, мела дзве вызначальныя асаблiвасцi — яна дзялiла сабою адзiны народ i праходзiла там, дзе дагэтуль мяжы нiколi не было. Акрамя таго, яна раздзяляла краiны з рознымi палiтычнымi i сацыяльна-эканамiчнымi сiстэмамi, якiя яшчэ нядаўна ваявалi памiж сабой, i варожасць цi насцярожанасць ва ўзаемаадносiнах працягвалася ўвесь разглядаемы перыяд.
Для правядзення мяжы на мясцовасцi (дэлiмiтацыя i дэмаркацыя) была створана расiйска-ўкраiнска-польская змешаная пагранiчная камiсiя з цэнтральнай сядзiбай у Мiнску. У складзе камiсii не было прадстаўнiкоў БССР, што неаднойчы выклiкала непаразуменнi з мясцовымi беларускiмi ўладамi з-за адсутнасцi каардынацыi ў дзеяннях, улiку iнтарэсаў мясцовага жыхарства пры правядзеннi размежавання. Наркамат замежных спраў БССР з вясны 1921 г. дамагаўся ўключэння ў склад камiсii беларускiх прадстаўнiкоў. 10 мая 1921 г. НКЗС РСФСР у тэлеграме на iмя А.Чарвякова адмовiў у задавальненнi гэтай просьбы на той падставе, што "пагранiчная камiсiя не мае да Беларусi нiякiх адносiн акрамя непасрэднай задачы правядзення гранiцы"1 . Усё ж беларускiя ўлады дамаглiся спачатку перайменавання камiсii 10 кастрычнiка 1921 г. у расiйска-ўкраiнска-беларуска-польскую2, а пасля i большага ўлiку iнтарэсаў мясцовых улад пры правядзеннi мяжы. Праца камiсii скончылася, у асноўным, 24 лiстапада 1922 г. (камунiкат аб заканчэннi асноўнай фазы працы), а фармальна — у лiпенi 1925 г., з падпiсаннем у Маскве пратакола аб канчатковым размежаваннi савецка-польскай гранiцы.
Непасрэдным вынiкам размежавання стала страта мясцовым насельнiцтвам значнай часткi зямлi i пабудоў, якiя засталiся за мяжой. 31 мая 1923 г. беларускi пасольскi клуб польскага сейма ўнёс тэрмiновую прапанову прыняць заканадаўчы акт аб надзяленнi зямлёй тых, хто яе страцiў у вынiку дэлiмiтацыi, за кошт падлягаючых парцэляцыi маёнткаў i пустуючых участкаў. Прапанова была адхiлена3 . Толькi некалькi год праiснавала i сiстэма пропуску пагранiчнага насельнiцтва ў спрошчаным парадку.
Прыгранiчныя раёны заўсёды з'яўляюцца своеасаблiвымi. Пры нармальных мiждзяржаўных узаемаадносiнах мяжа стымулюе развiццё гандлю, прыгранiчнай iнфраструктуры, але адначасова уводзяцца пэўныя абмежаваннi ў перамяшчэннi насельнiцтва, грузаў (т. зв. пагранiчны рэжым).
Што ж прынесла Беларусi мяжа, якiя падзялiла яе землi ў 1921 г. у Непасрэднымi вынiкамi размежавання былi наступныя з'явы.
Разрыў эканамiчных сувязяў мiж рэгiёнамi Беларусi, што прывяло да заняпаду асобных галiн вытворчасцi, асаблiва ў Заходняй Беларусi, пераарыентацыi на новыя рынкi сбыту. З-за адсутнасцi расiйскага рынку i канкурэнцыi з польскiмi вытворцамi прыйшлi ў заняпад многiя прадпрыемствы металаапрацоўчай прамысловасцi, гарбарнай (у Смаргонi, Вiлейцы, iншых гарадах) i па перапрацоўцы прадукцыi сельскай гаспадаркi.
Былi перарэзаны i транспартныя шляхi. Нягледзячы на тое, што, паводле артыкула 331 Версальскага дагавора, Нёман прызнаваўся мiжнароднай ракой ад г. Гродна да вусця5, з-за польска-лiтоўскiх супярэчнасцяў i цяжкасцяў з перасячэннем польска-савецкай мяжы рух па iм быў спынены, што перарвала i сплаў па рацэ драўнiны з БССР. Нягледзячы на неаднаразовыя намаганнi Лiгi Нацый, НКЗС СССР (а да яго стварэння — БССР i РСФСР) пытанне так i не было вырашана. Пасажырскi чыгуначны рух адбываўся ў пачатку 1920-х гг. толькi па лiнii Стоўпцы — Негарэлае (часовая ўмова 26 лiстапада 1921 г.), з 1924 г. быў адкрыты таксама рух праз станцыю Радашковiчы. У 1927 г. на ўсёй польска-савецкай мяжы iснавала толькi 16 дарожных пагранiчных пераходаў. Рух па многiх шасейных дарогах у разглядаемы перыяд быў цалкам спынены.
У пэўнай ступенi станоўчай мерай было будаўнiцтва стратэгiчных пад'яздных дарог — шасейных у СССР, шасейных i чыгункi Варапаева — Друя ў Заходняй Беларусi.
Усталяванне для значных тэрыторый як БССР, так i Заходняй Беларусi пагранiчнага рэжыму з абмежаваннем перамяшчэння асоб.
З польскага боку адносна надзейная ахова мяжы была наладжана толькi са стварэннем у жнiўнi 1924 г. Корпуса аховы пагранiчча (польская абрэвiятура — KOP) як асобнай структуры спецыяльна для гранiцы з СССР i Лiтвой, падпарадкаванай паралельна МУС Польшчы i Мiнiстэрству вайсковых спраў. Першыя аддзелы Корпуса былi разгорнуты ў лiстападзе 1924 г.6 Толькi ў перыяд з 1 лiстапада 1924 па 1 студзеня 1925 г. сiламi КОР было спынена 18 спроб узброеных банд перайсцi з СССР у Польшчу, 14 — з Польшчы ў СССР, захоплены 3 савецкiя салдаты, якiя парушылi мяжу, 73 асобы, якiя нелегальна перайшлi на тэрыторыю Польшчы i 349 кантрабандыстаў7. Паводле распараджэння прэзiдэнта Польшчы ад 23 снежня 1927 г. усталёўвалiся прыгранiчная сфера ад 2 да 6 км, куды патрабавалiся спецыяльныя дазволы на ўезд, i пагранiчная зона ў 30 км шырынёй, дзе ўводзiлiся абмежаваннi на знаходжанне iншаземцаў, асоб, пакараных у адмiнiстрацыйным цi судовым парадку. У 1936—1937 гг. былi ўведзены больш жорсткiя правiлы — рэгiстрацыя цягам 24 гадзiны ўсiх нетутэйшых, забарона начнога руху без дазволу, набыццё нерухомасцi толькi з дазволу ваяводы8.
З савецкага боку на працягу 1921—1922 гг. былi створаны пагранiчныя войскi, падпарадкаваныя ДПУ РСФСР (пасля — АДПУ СССР), падзеленыя на 7 акруг. На тэрыторыi БССР iснавала Заходняя акруга. З 25 лютага 1924 г. пачалася iх рэарганiзацыя, у вынiку якой да 1926 г. была сфармiравана стройная сiстэма аховы гранiцы пад кiраўнiцтвам Галоўнага ўпраўлення пагранiчнай аховы i войск АДПУ9. Паводле Палажэння аб ахове гранiц СССР, зацверджанага пастановай ЦВК СССР ад 7 лiстапада 1923 г., было створана 6 пагранiчных палос з асобнымi рэжымамi перамяшчэння глыбiнёй ад 4 м да 22 км. Заходняя (пасля — Беларуская) акруга была найбольш забяспечанай у матэрыяльна-тэхнiчным плане, а савецка-польская мяжа — найбольш ахоўваемым участкам. Менавiта тут у 1932 г. была ўпершыню ўведзена кантрольна-следчая паласа10, у 1934 г. створаны адзiн з першых авiяатрадаў, а ў 1936 г. пачалося будаўнiцтва назiральных вышак.
Памiж СССР i Польшчай быў заключаны шэраг дагавораў, якiя рэгламентавалi не толькi ўрэгуляванне пагранiчных спрэчак, але i пагранiчны рух, сплаў драўнiны па пагранiчных водных шляхах, прававыя адносiны на гранiцы — ад ачысткi пагранiчнай паласы i будаўнiцтва пагранiчных стаўбоў i капцоў да аховы бабровых хатак (гл. Пагадненне СССР i Польскай Рэспублiкi аб прававых адносiнах на дзяржаўнай гранiцы ад 10 красавiка 1932 г.).
Узмоцненыя рэпрэсii ў пагранiчных раёнах i чысткi ад "нядобранадзейных элементаў".
На тэрыторыi Польшчы з пагранiчнай паласы высялялiся непажаданыя асобы, у т. л. дзеячы беларускага руху (у канцы 1938 г. выселены былыя настаўнiкi Навагрудскай беларускай гiмназii А. Орша i М. Чатырка)11, камунiсты i iм спачуваючыя. Зямля з парцэляваных маёнткаў перадавалася асаднiкам-палякам.
Значна больш жорсткiя меры былi прыняты з савецкага боку. Яшчэ ў 1923 г. кiраўнiцтва ДПУ прапанавала Палiтбюро ЦК РКП(б) выселiць "непажаданыя элементы", у першую чаргу палякаў, лiтоўцаў, латышоў, з паласы на глыбiню 150 вёрст ад гранiцы. Але тады абмежавалiся высылкай толькi крымiнальных i яўна контррэвалюцыйных элементаў12. У сакавiку 1926 г. АДПУ былi праведзены масавыя арышты кантрабандыстаў у прыгранiчных раёнах. Масавыя рэпрэсii 1930-х гг. часта абгрунтоўвалiся неабходнасцю бяспекi ў пагранiчных раёнах. Былi ўведзены жорсткiя пакараннi за пераход мяжы. Многiя перабежчыкi з Заходняй Беларусi арыштоўвалiся як шпiёны i атрымлiвалi пакараннi ў 8—25 год папраўчых работ у лагерах цi смяротнае пакаранне13. 11 жнiўня 1937 г. быў выдадзены аператыўны загад НКУС СССР № 00485, якi паклаў пачатак шырокiм рэпрэсiям супраць палякаў, латышоў, прадстаўнiкоў iншых нацыянальнасцяў, якiя мелi незалежныя дзяржаўныя ўтварэннi. У адпаведнасцi з загадам прайшлi арышты перабежчыкаў з Польшчы, палiтэмiгрантаў, асоб, раней судзiмых за кантрабанду, уяўных польскiх шпiёнаў i сябраў Польскай вайсковай арганiзацыi14. Згодна з рашэннем Палiтбюро ЦК ВКП(б) з пагранiчных раёнаў БССР прызначалася выселiць 3—3,5 тыс. крымiнальных i контррэвалюцыйных элементаў15 . Паводле спецыяльных пастаноў ЦК КПБ ад 4 i 5 лiпеня 1935 г. з пагранпаласы выселена 9877 "антысавецкiх элементаў". Па пастанове ад 14 кастрычника 1935 г. на iх месца пераселена 200 сямей калгаснiкаў з усходнiх раёнаў БССР16. У канцы 1937—1938 г. з пагранiчных раёнаў БССР выселена яшчэ 12 000 чалавек.
Росквiт, асаблiва ў першай палове 1920-х гг., кантрабанды i бандытызму ў прыгранiчных раёнах.
Адсутнасць эфектыўнай пагранiчнай i мытнай варты ў 1921—1922 гг., татальны дэфiцыт у савецкiх рэспублiках, недахопы тарыфна-мытнай палiтыкi (калi кошт 1 кг сахарына ў Польшчы быў 4—5 руб., у пагранiчнай паласе БССР — 12—15, а ў Мiнску — 20 руб.) спарадзiлi магутную хвалю кантрабанднага гандлю. Толькi ў пачатку 1922 г. ва Упраўленнi ўпаўнаважанага Наркамата знешняга гандлю РСФСР пры СНК БССР быў створаны мытны аддзел, 13 студзеня 1922 г. — мiнская мытня, а ў маi 1922 г. арганiзавана Заходняя мытная акруга, у склад якой, пасля расфармiравання ў лiпенi 1923 г. Паўночна-Заходняй акругi, увайшлi ўсе мытнi на тэрыторыi БССР. За першае паўгоддзе 1922 г. Заходняя мытная акруга дала 86,6 % затрыманняў кантрабанды па ўсiх савецкiх рэспублiках17. За кантрабанду ў 1922 г. было затрымана 7130 чалавек, у 1923 г. — 12 083, за 10 месяцаў 1924 г. — 8581, а з кастрычнiка 1924 па кастрычнiк 1925 г. — 7128 чалавек18. Па ацэнках самiх мытнiкаў, яны затрымлiвалi толькi каля 5 % кантрабандыстаў. Да сярэдзiны 1920-х гг. беларуска-польская мяжа была на першым месцы па ўвозе кантрабанды. Везлi, перш за ўсё, вырабленыя скуры, сахарын, фарбы, швейныя iголкi, гузiкi, вырабы з шоўку, вывозiлi i выносiлi каштоўныя камянi, золата, пушнiну i шчацiнне19. Больш за 50 % затрыманых былi сялянамi з пагранiчных вёсак, якiя правозiлi кантрабанду ў бочках са смалой з подвойным дном, бутэлькi спiрта завязанымi вакол пояса, гадзiннiкi ў выдзеўбаных паленах. Жанчыны, апранутыя ў лахманы, вярталiся з Польшчы групамi па 20—30 чалавек у шоўкавым адзеннi, якое адразу ж перадавалi перакупшчыкам. Вулiца Нямiга ў Мiнску стала цэнтрам гандлю кантрабандным таварам, вядомым ва ўсiм СССР.
Перамагчы ў барацьбе з кантрабандай здолелi толькi ў сярэдзiне 1920-х гг. З савецкага боку была створана моцная мытная служба. 12 сакавiка 1923 г. арганiзавана Беларуская раённая камiсiя па барацьбе з кантрабандай. Уведзены жорсткiя карныя меры — паводле пастановы СНК РСФСР "Аб мытнай ахове", пацверджанай пастановай СНК БССР ад 10 лiстапада 1922 г., простая кантрабанда каралася канфiскацыяй груза i штрафам у 5-кратным памеры ад яго кошту, паўторная — высылкай на адлегласць не менш 50 км ад мяжы, а квалiфiкаваная (прафесiйная) — да 1 года турмы. Пасля былi прыняты яшчэ больш жорсткiя меры. У 1923 г. у Мiнску былi выкрыты дзве злачынныя групоўкi, якiя займалiся незаконным клеймаваннем кантрабанднага тавару. iх завадатары былi расстраляны. Упраўленне ўпаўнаважанага НКЗГ сваiмi закупкамi тавараў на гранiцы i продажам на рынках БССР i РСФСР збiвала цэны i рабiла кантрабанду менш выгаднай, да таго ж у 1921—1923 гг. разгарнуўся вялiкi па памерах легальны гандаль на пагранiчных пераходах20. Вышэйпералiчаныя меры прывялi да скарачэння спраў па кантрабандзе ў судах БССР з 670 у 1925 г. да 476 у 1926 г.21 У першай палове 1930-х гг. кантрабанда была зведзена амаль да нуля.
Трэба адзначыць, што акрамя адмоўнай, кантрабанда адыграла i пазытыўную ролю — яна дала заробак сотням сялян у цяжкi час пераходу да нэпу i дапамагла з меншымi стратамi, паступова, пераарыентавацца з усходняга на новыя рынкi невялiкiм прадпрыемствам Заходняй Беларусi.
Значныя перамяшчэннi бежанцаў, ваеннапалонных у першай палове 1920-х гг., якiя прынеслi вялiзную нагрузку гаспадарцы БССР i Заходняй Беларусi, распаўсюджванне заразных хваробаў.
Масавы абмен ваеннапалоннымi памiж Польшчай i савецкiмi рэспублiкамi пачаўся з сакавiка 1921 г., а бежанцамi — з красавiка. Для абмену ваеннапалоннымi i бежанцамi былi вызначаны толькi 2 пераходы — па лiнii Роўна — Шапятоўка i Мiнск — Баранавiчы. У канцы мая 1921 г. у Мiнску скапiлася каля 20 000 бежанцаў, якiя начавалi проста на чыгуначных пуцях. Сталi распаўсюджвацца хваробы. У лiпенi 1921 г. у Мiнску пачало працаваць аддзяленне змешанай рэпатрыяцыйнай камiсii па Заходняй вобласцi i БССР, якое праводзiла рэгiстрацыю бежанцаў непасрэдна ў БССР22. З сакавiка 1921 г. па верасень 1922 г. толькi ў Мiнску было зарэгiстравана каля 160 000 бежанцаў, а агульная колькасць адпраўленых за гэты час праз станцыю Негарэлае склала больш за 320 000 чалавек23. Рэгiстрацыя бежанцаў у БССР працягвалася да 20 жнiўня 1923 г.24 Аддзяленне рэпатрыяцыйнай камiсii ў Мiнску было ператворана ў консульства Польскай Рэспублiкi (з 1926 г. — Генеральнае консульства), якое праiснавала да канца 1930-х гг.
1 Бягучы архiў Мiнiстэрства замежных спраў Рэспублiкi Беларусь (далей — Бягучы архiў МЗС РБ), фонд НКЗС БССР, папка 2, л. 38.
2 Там жа. Папка 4, л. 114.
3 Новае жыцьцё. 1923. 31 сакавiка. С. 2.
4 Фришман В. Промышленность Западной Белоруссии. Мн., 1934. С. 18.
5 Budecki Z. Stosunki polsko-litewskie po wojnie swiatowej. 1918—1928. Warszawa, 1928. S. 74.
6 Dominiczak H. Granica wschodnia Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919—1939. Warszawa, 1992. S. 117.
7 Беларуская доля. 1925. 11 студзеня. С. 3.
8 Dominiczak H. Op. cit. S. 235.
9 Борьба на границе. 1917—1928 (Из истории пограничных войск СССР). М., 1980. С. 158.
10 На страже границ Отечества: История пограничной службы: Краткий очерк. М., 1998. С. 352.
11 Шлях моладзi. 1939. № 1. С. 6.
12 На страже границ Отечества: История пограничной службы: Краткий очерк. С. 324.
13 Gorelik J. Kuropaty. Polski slad. Warszawa, 1996. S. 76.
14 Канвэер сьмерцi. Мн., 1997. С. 84.
15 На страже границ Отечества: История пограничной службы: Краткий очерк. С. 363.
16 Процька Т. Вынiшчэнне сялянства. Мн., 1998. С. 93.
17 Нацыянальны архiў Рэспублiкi Беларусь (далей — НА РБ), ф. 6. воп. 1, спр. 203, л. 47.
18 НА РБ, ф. 147, воп. 1, спр. 25, л. 28.
19 Внешняя торговля по европейской границе (Статистический обзор). 1924. Вып. 12. С. 151.
20 Экономические отношения Советской России с будущими союзными республиками. 1917—1922. Документы и материалы. М., 1996. С. 229—231.
21 Весьцi Народнага камiсарыяту юстыцыi БССР. 1927. № 6-7. С. 14.
22 Бягучы архiў МЗС РБ, фонд НКЗС БССР, папка 4, л. 73.
23 НА РБ, ф. 6, воп. 1, спр. 103, л. 145.
24 Звезда. 1923. 26 июля. С. 2.