журнал международного права и международных отношений 2005 — № 4
международное право — международные организации
НЕКАТОРЫЯ АСПЕКТЫ ПРАВАВОГА РЭГУЛЯВАННЯ ДЗЕЙНАСЦІ ПРЫВАТНЫХ АГЕНЦТВАЎ ЗАНЯТАСЦІ
Ў ЕЎРАПЕЙСКАЙ СУПОЛЬНАСЦІ
Яраслаў Крывой
Аўтар:
Крывой Яраслаў Віктаравіч — выкладчык кафедры міжнароднага прыватнага і еўрапейскага права факультеэта міжнародных адносін Беларускага дзяржаўнага універсітэта
Рэцэнзенты:
Войтык Анатоль Аляксандравіч — кандыдат юрыдычных навук, дацэнт кафедры грамадзянскага працэса і трудавога права юрыдычнага факультэта Беларускага дзяржаўнага універсітэта
Астроўскі Леанід Якаўлевіч — кандыдат юрыдычных навук, загадчык кафедры трудавога права Мінскага інстытута сучасных тэхналогій і маркетынгу
1.Роля прыватных агенцтваў занятасці
Ролю прыватных агенцтваў занятасці ва ўмовах рынкавай эканомікі цяжка пераацаніць. Агенцтвы дазваляюць збалансаваць попыт і прапанову на рынке працы, знайсці аптымальныя варыянты для наймальнікаў і работнікаў. Пры гэтым эфектыўнае функцыянаванне прыватных агенцтваў занятасці магчыма толькі пры наяўнасці збалансаванага прававога рэгулявання. Варта адзначыць і тое, што ясныя рамкі для функцыянавання прыватных агенцтваў занятасці спрыяюць паляпшэнню працы міжнародных рынкаў. Гэта асабліва важна для руху працоўнай сілы з адной краіны ў другую. Працоўныя-мігранты асабліва падлеглыя злаўжыванням, і для іх вельмі важныя прынцыпы, якія датычацца галоснасці і справядлівасці на рынку працы.
Даследчыкі выдзяляюць тры асноўныя групы ангенцтваў заёмнай працы. Першую групу складаюць агенцтвы, якія выконваюць пасярэдніцкія функцыі на рынку працы, іншымі словамі, шукаюць кандыдатуры для запаўнення ўзнікаючых вакансій. Другую групу складаюць агенцтвы, якія прадастаўляюць рознага роду дадатковыя кадравыя паслугі, такія як кадравае кансультаванне, прафесійная арыентацыя, павышэнне кваліфікацыі. Трэцяя група агенцтваў спецыялізуецца на найменьш вядомай у Беларусі паслуге — прадастаўленні заёмных працоўных, ці заёмнай працы.
Асаблівасцю заёмнай працы з’яўляецца тое, што ўзнікаючае працоўнае правадачыненне мае трохбаковы характар, у якім удзельнічаюць агенцтва, карыстальнік і работнік. Агенцтва заёмнай працы выступае ў якасці спецыялізаванага пасярэдніка на рынку працы, які пастаўляе часовых работнікаў для выкарыстання фірмамі-карыстальнікамі без нясення апошнімі звычайных выдаткаў па найме і звальненні супрацоўнікаў. Агенцтва выступае ў якасці наймальніка, заключае працоўны дагавор і выплачвае заробак заёмнаму работніку.
Дзейнасць прыватных агенцтваў занятасці была прадметам увагі норматворцаў на ўзроўні як Міжнароднай арганізацыі працы (МАП), так і ў рамках Еўрапейскага саюза.
2.Міжнароднае рэгуляванне заёмнай працы
Спробы ўрэгуляваць супярэчнасць паміж неабходнасцю змяніць традыцыйную мадэль працы і ў той жа час захаваць гарантыі абароненасці правоў работнікаў прывялі да прыняцця Міжнароднай арганізацыяй працы ў 1997 г. Канвенцыі № 181 «Аб прыватных агенцтвах занятасці». У прэамбуле Канвенцыі № 181 адзначаецца, што ўмовы, у якіх дзейнічаюць прыватныя агенцтвы, кардынальна змяніліся ў параўнанні з тымі, што існавалі ў 1949 г., калі была прынята Канвенцыя № 96 аб платных бюро па найму, якая прапаноўвала або забараніць, або паставіць дзейнасць прыватных агенцтваў іх дзейнасць у жорсткія рамкі закона, пакуль іх не заменяць дзяржаўныя службы занятасці.
У адрозненне ад Канвенцыі № 96 Канвенцыя № 181 прызнае, што прыватныя агенцтвы здольны адыгрываць станоўчую ролю ў сувязі з узрастаючай патрэбнасцю ў гібкасці на рынке працы. Прэамбула з’яўляецца падцверджаннем таго, што МАП не з’яўляецца болей прыхільніцай дзяржаўнай манаполіі на працаўладкаванне. Артыкул 2 Канвенцыі № 181 устанаўлівае ў якасці мэты рэгулявання, з аднаго боку, дазвол дзейнасці прыватных агенцтваў занятасці, а з другога — абарону працоўных, якія карыстаюцца іх паслугамі.
Важным новым момантам стала распаўсюджванне Канвенцыі № 181 на паслугі па заёмнай працы, сутнасцю якіх з’яўляецца наём работнікаў з мэтай іх накіравання для працы на карысць трэціх асоб. З прыняццем Канвенцыі № 181 у 1997 г. МАП упершыню дапускае і рэгулюе трохбаковае працоўнае дачыненне, што з’яўлаецца важным крокам ад стандартнага працоўнага правадачынення да новай мадэлі, якая ўключае больш гібкія формы занятасці. Галоўная мэта Канвенцыі № 181 — не дапусціць развіцця рынка працы з другавартаснымі ўмовамі працы.
У выніку складаных перамоў, што прывялі да прыняцця Канвенцыі, быў дасягнуты кансэнсус аб тым, што пры заёмнай працы існуе не толькі трохбаковае дагаварное, але і трохбаковае працоўнае правадачыненне з работнікам. Нацыянальнае заканадаўства, якое было прынята ў адпаведнасці з Канвенцыяй, як правіла, патрабуе заключэння двух дагавораў — грамадзянска-прававога паміж агенцтвам і карыстальнікам, а таксама працоўнага дагавора паміж заёмным работнікам і агенцтвам. Грамадзянска-прававы дагавор — гэта прававы інструмент, з дапамогай якога прадпрыемства-карыстальнік атрымлівае права інструктыраваць заёмнага работніка і кантраліраваць яго працу. Нягледзячы на грамадзянска-прававы характар гэтага дагавора, у выніку яго дзеяння прадпрыемству-карыстальніку перадаецца шэраг правоў і абавязкаў наймальніка.
Канвенцыя ўзгадвае асноўныя правілы рэгулявання трохбаковага дагаворнага правадачынення — у прыватнасці, ўдзельнікі канвенцыі заклікаюцца забяспечыць адэкватную абарону для работнікаў, нанятых прыватнымі агенцтвамі занятасці, размежаваць абавязкі прадпрыемстваў-карыстальнікаў і агенцтваў, забяспечыць рэалізацыю калектыўных працоўных правоў заёмных работнікаў, а таксама належны доступ да інфармацыі.
Разам з Канвенцыяй № 181 у 1997 г. была прыната рэкамендацыя МАП № 188, якая была прысвечана прыватным агенцтвам занятасці. Гэтая рэкамендацыя ўтрымлівае палажэнні пра тое, што агенцтвы не павінны перашкаджаць прадпрыемству-карыстальніку непасрэдна наймаць накіраванага заёмнага работніка, абмяжоўваць прафесійную мабільнасць работніка альбо ўстанаўліваць санкцыі ў выпадку, калі работнік уладкоўваецца на працу на іншым прадпрыемстве.
Па стане на снежань 2005 г. Канвенцыя № 181 была ратыфікавана 17 дзяржавамі. Аднак на сённяшні дзень нацыянальныя правыя рэжымы заёмнай працы ў значнай ступені адрозніваюцца, у тым ліку па прычыне таго, што міжнародныя нормы прапануюць толькі агульныя падыходы, пакідаючы большую частку рэгулявання нацыянальным законатворцам. Выключэннем з’яўляецца Еўрапейскі саюз, на ўзроўні якога робяцца спробы ўрэгуляваць асноўныя прынцыпы заёмнай працы.
3.Правовое рэгуляванне заёмнай працы ў Еўрапейскім саюзе
Нестандартныя формы занятасці, такія як заёмная праца, сумяшчальніцтва і тэлепрацы ўжо доўгі час разглядаюцца інстытутамі ЕС. Еўрапейскі суд справядлівасці ў справе Job Centre1 у 1997 г. вырашыў, што манаполія дзяржаўных устаноў у сферы занятасці парушае прынцып свабоднай канкурэнцыі, замацаваны ў асноўных дакументах Еўрапейскай супольнасці. Такім чынам, прыватным агенцтвам адводзіцца важная роля на рынку працы.
Першыя праекты актаў, якія былі прысвечаны некаторым аспектам заёмнай працы, ўзніклі ў 1980-х гг. Іх прыняцце займала даволі доўгі час, таму што адна ці болей дзяржаваў ЕС гатовы былі накласці вета. Першая дырэктыва была прысвечана тэрміновым дагаворам і галоўным чынам ахоплівала бяспеку і здаровыя ўмовы працы2. У снежні 1996 г. Еўрапейскі парламент і Савет зацвердзілі дырэктыву 96/71 аб прадастаўленні паслуг з мэтай далейшага развіцця трансгранічных паслуг3. дырэктыва ўводзіла прынцып, паводле якога асноўныя ўмовы працы ў прымаючай краіне павінны прымяняцца як да мясцовых, так і да замежных работнікаў, калі яны з’яўяюцца наёмнымі работнікамі прадпрыемства, якое знаходзіцца ў іншай краіне ЕС. Палажэнні гэтай дырэктывы адпавядаюць мэтам, якія былі прыведзены у артыкуле 136 Дагавора аб утварэнні Еўрапейскай супольнасці, у прыватнасці мэце паляпшэння ўмоў працы і заахвочванню сацыяльнага дыялога.
Патрэба ва ўстанаўленні спецыяльнага прававога рэжыма менавіта для заёмнай працы ў Еўропе мае дзве асноўныя перадумовы: з аднаго боку, неабходнасць правядзення пэўнай сацыяльнай палітыкі праз замацаванне прававога статусу заёмнай працы і абароны заёмных работнікаў, а з другога — неабходнасць падтрымкі эфектыўнага функцыянавання рынка працы, у тым ліку праз забеспячэнне ўмоў, пры якіх у найбольшай ступені супадаюць попыт і прапанова на рынку працы4. Прыняцце дырэктывы аб умовах працы заёмных работнікаў павінна стаць мерай, звязанай з рэалізацыяй Хартыі фундаментальных сацыяльных правоў працоўных ЕС, якая ўстанаўлівае, што новыя ўмовы жыцця і працы павінны быць «гарманізаваны зверху»5.
Паводле ідэі распрацоўшчыкаў праекта дырэктывы са з’яўленнем гарантый мінімальнага комплекса правоў заёмных работнікаў сектар заёмнай працы павінен стаць больш прывабным, павінна палепшыцца яго рэпутацыя. Акрамя гэтага, у ЕС існуе неабходнасць скасаваць існуючыя на нацыянальным узроўні абмежаванні па выкарыстанню заёмнай працы, якія не былі абгрунтаваныя з пункту гледжання абароны грамадскіх інтарэсаў ці правоў працоўных.
Артыкул 3 праекта дырэктывы прадугледжвае абавязак дзяржаваў перагледзіць забароны і абмежаванні ў адносінах да заёмнай працы. У прыватнасці, там гаворыцца аб тым, што «забароны ці абмежаванні на выкарыстанне заёмнай працы могуць быць абмежаваны толькі для абароны грамадскіх інтарэсаў, якія адносяцца, у прыватнасці, да абароны заёмнага працоўнага, патрабаванняў бяспекі здаровых умоў працы, у неабходнасці забяспечыць належнае функцыянаванне рынка працы і прадухіліць злоўжыванні».
У адпаведнасці з артыкулам 1 праекта дырэктывы, яна прымяняецца да працоўных, якія заключылі працоўны дагавор ці знаходяцца ў працоўных адносінах з агенцтвам заёмнай працы, якое прадастаўляе працоўных прадпрыемствам-карыстальнікам для працы пад іх наглядам. Асаблівай увагі заслугоўвае тое, што праект дырэктывы ўжывае слова «працоўны», што значыць распаўсюджанне яе дзеяння не толькі на наёмных работнікаў, якія працуюць на аснове працоўнага дагавора, але і на больш шырокую катэгорыю тых, хто выконвае працу праз часовае прадастаўленне іншым. Такое шырокае паняцце выкарыстоўваецца наўмысна, бо ў некаторых краінах ЕС заёмныя работнікі не разглядаюцца ў якасці наёмных работнікаў.
Праект дырэктывы ўстанаўлівае шэраг мінімальных стандартаў, якія датычацца якасці працы, прынцыпа недапушчэння дыскрымінацыі (арт. 5) і гарантый права доступа да пастаяннай працы (арт. 6) а таксама шэраг правілаў, якія рэгулююць прадстаўленне інтарэсаў заёмных работнікаў і забеспячэнне рэалізацыі іх калектыўных працоўных правоў. Дырэктыва прадугледжвае, што заёмным працоўным на прадпрыемстве-карыстальніке павінна своечасова прадастаўляцца інфармацыя пра вакансіі, а таксама пра недапушчальнасць любых палажэнняў, якія забараняюць ці маюць сваім вынікам стварэнне перашкод для пераходу на пастаянную працу на прадпрыемства-карыстальнік.
Акрамя гэтага, у праекце ўстанаўліваецца так званы прынцып недапушчэння дыскрымінацыі. У адпаведнасці з гэтым прынцыпам асноўныя ўмовы працы заёмных работнікаў павінны быць не горш за тыя ўмовы, якія маюць работнікі, нанятыя непасрэдна прадпрыемствам-карыстальнікам на падобную працу. Праект прадугледжвае два выключэння з прынцыпа роўнага рэжыма. Першае выключэнне прадугледжана ў артыкуле 5(2) і заключаецца ў тым, што ад гэтага прынцыпа можна адыйсці пры наяўнасці пастаяннага працоўнага дагавора з агенцтвам, калі работнік атрымоўвае заробак нават пры часовай адсутнасці заданняў. Іншая магчымасць зрабіць выключэнне з прынцыпа роўнага рэжыму дапускаецца, калі іншыя ўмовы прадугледжаны ў калектыўным дагаворы, які распаўсюджваецца на прадпрыемства-карыстальнік ці на агенцтва.
Праект дырэктывы аб умовах працы заёмных работнікаў стаў працягам шэрагу ініцятываў і складаных перамоў сацыяльных партнёраў. Магчымасць зрабіць заёмную працу больш прыцягальнай для прадпрыемстваў праз эканомію на заработнай плаце, і ў той жа час забеспячыць прынцып роўнай аплаты за роўную працу спарадзіла сур’ёзныя супярэчнасці пры распрацоўцы праекта дырэктывы. На сённяшні дзень так і не удалося дасягнуць згоды па ўсіх ключавых пытаннях. Але, нягледзячы на гэта палажэнні дырэктывы ўжо знайшлі адлюстраванне ў нацыянальным заканадаўстве шэрага еўрапейскіх краін.
4.Рэгуляванне заёмнай працы на нацыянальным узроўні
Да канца 1950-х гг. заёмная праца трывала ўмацавалася ў структуры рынка працы шэрагу еўрапейскіх краін — спачатку ў Нідэрландах, Швейцарыі і Вялікабрытаніі, а потым і ў іншых заходнееўрапейскіх краінах. На сённяшні дзень, напрыклад, у Нідэрландах заёмныя работнікі складаюць 2,5 % ад агульнай колькасьці працоўных у гэтай краіне, а ў Францыі 344 тыс. заёмных работнікаў складаюць крыху болей за 2 % ад агульнай колькасці працоўных6. Паводле прагнозаў Міжнароднай канфедэрацыі агенцтваў заёмнай працы, прыватныя агенцтвы пры спрыяльных умовах могуць стварыць дадаткова 10 млн працоўных месцаў у Еўропе да 2010 г.7
Агульнай характарыстыкай нацыянальнага рэгулявання заёмнай працы ў Еўрапейскім саюзе з’яўляецца прызнанне трохбаковай структуры адносін пры заёмнай працы паміж работнікам, агенцтвам і прадпрыемствам-карыстальнікам. Аднак рэгуляванне адрозніваецца ў залежнасці ад краіны. У шэрагу краінаў ЕС заёмная праца жорстка ўрэгуліравана. У іншых краінах заканадаўства больш ліберальнае, пры гэтым асноўная тэндэнцыя заключаецца ў паступовай лібералізацыі рэгулявання. Забарона на выкарыстанне заёмнай працы была знята ў Швецыі ў 1993 г., Фінляндыі і Іспаніі ў 1994 г., Італіі ў 1997 г. і Грэцыі ў 1999 г.
Рэгуляванне заёмнай працы на нацыянальным узроўні можа мець розныя формы — ліцэнзаванне дзейнасці агенцтваў, устанаўленне максімальнага перыяда, падчас якога работнік можа быць заняты на аснове заёмнай працы. У Германіі, напрыклад, заканадаўства патрабуе, каб паміж агенцтвам і работнікам у абавязковым парадку быў заключаны пісьмовы дагавор, які б ахопліваў умовы аб аплаце працы і сацыяльныя правы. Нават пры адсутнасці заданняў работнік ў Германіі павінен атрымліваць пэўнае ўзнагароджанне. У заканадаўстве Аўстрыі, Бельгіі, Францыі і шэрага іншых еўрапейскіх краін існуе патрабаванне гарантаваць работніку такія ж умовы працы, як у пастаянных работнікаў на канкрэтным працоўным месцы.
У большасці краін агенцтва заёмнай працы разглядаецца як наймальнік заёмнага работніка з усімі працоўна-прававымі вынікамі гэтага. Сацыяльным абгрунтаваннем для таго, каб разглядаць агенцтва менавіта ў якасці наймальніка, з’яўляецца тое, што ў адваротным выпадку агенцтвы маглі б пазбягаць абавязкаў наймальніка і дзейнічалі б у якасці сваеасаблівых агентаў па продажы8. Слабы ўзровень сацыяльнай абароны, які маюць заёмныя работнікі, і адсутнасць статуса наймальніка ў агенцтваў дазволіла бы апошнім пазбягаць сацыяльных выплат, у там ліку адлічэнняў з фонду заработнай платы альбо выплат ў фонды сацыяльнай абароны.
У заканадаўстве Беларусі адсутнічаюць такія паняцці, як «заёмная праца», «заёмный работнік» і іншыя канцэпцыі заёмнай працы. У адпаведнасці з існуючым заканадаўствам, калі агенцтва заёмнай працы і прадпрыемства-карыстальнік адначасова маюць працоўныя дачыненні з заёмным работнікам, то трэба заключаць два працоўных дагавора (першы — паміж работнікам і прадпрыемствам-карыстальнікам, і другі — паміж работнікам і агенцтвам заёмнай працы). З пазіцыі існуючага працоўнага права працоўныя адносіны ў адрыве ад працоўнага дагавора немагчымы.
На сённяшні дзень існуючае працоўнае заканадаўства не гатова рэгуляваць адносіны такога кшталту, бо яно не толькі не дапускае трохбаковага афармлення працоўнага дагавора (з удзелам работніка, агенцтва і карыстальніка), але і не ўтрымлівае аб’ектыўна неаобходных пры заёмнай працы выключэнняў з агульных правілаў працоўнага права для заёмных работнікаў. Неабходна вывучыць вопыт замежных краінаў, дзе існуюць адмысловыя прававыя нормы, накіраваныя на рэгуліраванне дзейнасці агенцтваў заёмнай працы, і ўнесці неабходныя змены ў беларускае заканадаўства.
Праблема гарантый сацяльна-працоўных правоў асоб, якія працуюць на аснове заёмнай працы, ужо доўгі час з’яўляецца прадметам увагі спецыялістаў працоўнага права за мяжой. Гэтая праблема становіцца актуальнай і для посткамуністычных краін. Шырока прызнана, што заёмная праца можа адыграць пазітыўную ролю ў зніжэнні беспрацоўя і інтэграцыі на рынак працы найменьш абароненых сацыяльных катэгорыяў. Заёмная праца дынамічна развіваецца ў краінах усходняй Еўропы. У Польшчы з 1 студзеня 2004 г. уступілі ў сілу змены ў Працоўны кодэкс і шэраг іншых актаў, накіраваных на рэгуліраванне працоўных адносін, мэтай якіх было юрыдычна замацаваць заёмную працу праз агенцтвы заёмнай працы9.
Заканадаўства Рэспублікі Беларусь можа ўспрыняць еўрапейскі і міжнародны вопыт рэгулявання дзейнасці прыватных агенцтваў занятасці праз замацаванне асноўных прынцыпаў рэгулявання заёмнай працы. Пры наяўнасці адэкватнага прававога рэгулявання агенцтвы заёмнай працы здольны адыграць важную ролю ў змяншэнні беспра-цоўя і вырашэнні шэрага іншых сацыяльных праблем, з якімі сутыкаецца Беларусь.
1 Job Centre coop. Judgment of the European Court of Justice: Case N C-55/96, 11 December 1997 // European Court Records. Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, 1997. P. 7119.
2 Council Directive 91/383/EEC of 25 June 1991 supplementing the measures to encourage improvements in the safety and health at work of workers with a fixed-duration employment relationship or a temporary employment relationship, Official Journal. 1991. Vol. 34, L 206. P. 19.
3 Directive 96/71/EC of the European Parliament and of the Council of 16 December 1996 concerning the posting of workers in the framework of the provision of services // Official Journal of the European Communities. 1997. Vol. 40, L 018. P. 1—6.
4 Zappala, L. The Temporary Agency Workers’ Directive: An Impossible Political Agreement? // Industrial Law Journal. 2002. Vol. 32, N 4. P. 28.
5 Charter of Fundamental Social Rights of the European Union // European Union official website <http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/cha/c10107.htm>. Date of reading 01.07.2005.
6 Agency Work Statistics for 2004 // International Confederation of Private Employment Agencies official website <http://www.ciett.org/download.php?file=stats.doc&upath=/shared_resources/uploads/info/stats/>. Date of reading 01.07.2005.
7 The Lisbon Strategy for Growth and Employment. Mid-term review at the European Council of March 2005. International Confederation of Temporary Work Businesses. 2005 // International Confederation of Private Employment Agencies official website <http://www.ciett.org/download.php?file=nationalaction.pdf&upath=/shared_resources/uploads/euro_ciett/position/>. Date of reading 01.07.2005.
8 Blanpain, R. Temporary Work and Labour Law of the European Community and Member States. The Hague; London; New York: Kluwer Law International, 1993.
9 Czarzasty, J. Temporary agency work legislation approved. Warsaw: Foundation Institute of Public Affairs, 2003. P. 45.